TOETSINSTRUMENTEN.ORG

Bachs eigen stemming voor Das Wohltemperierte Klavier

datum: 1 mei 2006

auteur: Dirk Boer

Er is in Nederland niet zoveel over te doen geweest. Voor zover mij bekend leverde het slechts een kort berichtje op in De Orgelkrant, het nieuwsblad van de KNOV.
Buiten Nederland was dat anders. In 2005 verschenen in het gezaghebbende tijdschrift Early Music twee uitgebreide artikelen van de hand van de in de V.S. wonende Bradley Lehman over J.S. Bachs eigen stemming voor Das Wohltemperierte Klavier.
Ik had nog nooit van Lehman gehoord, maar ik denk dat deze nu naam heeft gemaakt door het ontdekken van deze stemming.

Hoe heeft Lehman dit klaargespeeld?

Hij heeft het titelblad van Bachs handschrift van Das Wohltemperierte Klavier goed bestudeerd en is tot de conclusie gekomen dat de rij krullen die boven de titel is aangebracht, geen versierende bladvulling is, maar een figuur die informatie bevat over de stemming die Bach beoogde voor de uitvoering van zijn bundel.

Is niemand dan eerder op dat idee gekomen?
Nee, maar het is wel aannemelijk dat in Bachs tijd dit een gebruikelijke methode was om een stemming te beschrijven.
Musicologen van de 20ste eeuw waren de mening toegedaan dat Bach voor zijn bundel de evenredig zwevende stemming gebruikte. Reden: Bach gebruikt hier alle voorkomende majeur- en mineurtoonsoorten.
De twijfel aan deze redenering is echter in de laatste decennia van de vorige eeuw steeds groter geworden. Maar welke stemming Bach dan wel in gedachte heeft gehad, werd niet duidelijk. Met de ontdekking die Bradley Lehman deed is er dus een eind gekomen aan deze onduidelijkheid.

Helder, tot zover. Maar in zijn artikelen gaat Lehman nog een stapje verder.
Hij is ervan overtuigd dat Bach deze stemming gebruikt heeft bij meer klavierwerken dan alleen Das Wohltemperierte Klavier. En wel van zijn jonge jaren tot aan zijn levenseinde.
Stemmingsproblemen waar de speler tegenaan loopt bij de uitvoering van Bachs klavierwerken met gebruikmaking van historische stemmingen doen zich niet voor als de herontdekte stemming wordt gebruikt.
Ook in het ensemblespel zou deze stemming superieur zijn, wat bleek toen het klavecimbel in deze stemming in plaats van in de veel gebruikte stemming volgens Valotti werd gestemd.
Aldus enige grepen uit het enthousiaste betoog van Bradley Lehman.

Zelf heb ik de stemming op mijn klavecimbel uitgeprobeerd in het continuospel met muziek van Bach en tijdgenoten.
De resultaten zijn duidelijk beter dan met 1/4 komma stemmingen als die van Kirnberger en Werckmeister. Maar de hoorbare verschillen met de 1/6 komma stemming van Valotti werden zowel door mij als door mijn collega musici minimaal geacht.
Tijd dus om Valotti en de herontdekte Bach-stemming eens naast elkaar te houden.

"stemmingen

Wat u hier voor beide stemmingen ziet zijn de afwijkingen van kwinten en grote tertsen in komma's. De kwinten in de cirkels, en de tertsen in de tabellen. Reine intervallen hebben een afwijking van 0, beter gezegd, geen afwijking dus, en u ziet in de tabel dat de grote tertsen alle een positieve afwijking hebben. Ze zijn dus groter, en klinken dus scherper, dan een reine terts.
U ziet bijvoorbeeld ook dat bij Valotti de veel gebruikte tertsen g-b en d-f# wat minder scherp zijn dan bij de Bach-stemming. Maar sommige minder vaak gebruikte tertsen zijn bij Bach weer iets minder scherp.
Veel scheelt het echter allemaal niet.
Laten we het er maar op houden dat de oren van Bradley Lehman een tikkeltje subtieler zijn dan die van mij.

Dat musici originele oplossingen kunnen bedenken om met de beperkingen van een stemming om te gaan, bleek mij onlangs. Ik woonde de ingebruikname van een nieuw huisorgel bij. Het instrument werd bespeeld door Peter van Dijk.
De tertsen in de slotakkoorden klonken soms erg rustig, om niet te zeggen: rein. Toen ik Peter vroeg in welke stemming het instrument stond, bleek dat Valotti te zijn! Maar, zei hij, bij het slotakkoord laat ik de toets [met de terts] zover opkomen dat die terts mooi rein wordt.

Als u wilt zien hoe Bach zijn stemming op het titelblad van Das Wohltemperierte Klavier noteerde, kijk dan op www.larips.com.